A formação de professores de Educação Física
uma revisão de literatura
Paraules clau:
physical education, teacher training, scientific literature reviewResum
O estudo objetivou analisar as características das produções a fim de compreender os principais procedimentos metodológicos e os sujeitos participantes das pesquisas realizadas, para então problematizar as contribuições das investigações para os cursos de licenciatura em Educação Física. Foi realizada uma revisão de literatura na base de dados Scientific Electronic Library Online (SciELO). Dos 276 artigos encontrados, foram selecionadas 25 publicações. Aproximação entre universidade e escola, importância do professor formador, predomínio do saber-fazer desportivo na graduação, conhecimento profissional para a docência, problematização sobre a função da escola e o “chão da quadra” como local de conhecimento são os principais focos de pesquisa. Por fim, a síntese dos artigos revisados se direciona a demandar uma formação inicial em Educação Física que propicie a construção de uma base de conhecimentos para a docência dos licenciandos à luz das especificidades da área e da intervenção docente na escola básica.
Descàrregues
Referències
BAGNARA, Ivan Carlos; FENSTERSEIFER, Paulo Evaldo. O desafio didático da educação física escolar: planejar, ensinar, avaliar. Educacíon Física y Ciencia, Buenos Aires, v. 21, n. 4, p. 102, oct. 2019a. DOI: https://dx.doi.org/https://doi.org/10.24215/23142561e102. Disponível em: https://www.efyc.fahce.unlp.edu.ar/article/view/EFyCe102. Acesso em: 14 agosto 2025.
BAGNARA, Ivan Carlos; FENSTERSEIFER, Paulo Evaldo. Relação entre formação inicial e ação docente: o desafio político da educação física escolar no centro do debate. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, Brasília, v. 41, n. 3, p. 251-257, 2019b. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbce/a/94m6NnHcSRG3tDNgXSSsxBL/. Acesso em: 14 ago. 2025.
BAGNARA, Ivan Carlos; FENSTERSEIFER, Paulo Evaldo. Responsabilidade da educação física escolar: concepções dos professores que atuam na formação inicial. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, Brasília, v. 42, p. 1-8, 2020. DOI: 10.1016/j.rbce.2019.03.003. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbce/a/7KYGgvKNXfkCfHjwwcPF9Tk/. Acesso em: 14 ago. 2025
BATISTA, Paula Fazendeiro; GRAÇA, Amândio Braga dos Santos. Construir a profissão na formação de professores de Educação Física: processos, desafios e dinâmicas entre a escola e a universidade. Pró-Posições, Campinas, v. 32, p. 1-27, 2021. DOI: https://doi.org/10.1590/1980-6248-2018-0084. Disponível em: https://www.scielo.br/j/pp/a/63VcdqVTBNqwRxgrCK645Ns/. Acesso em: 14 ago. 2025.
CAMPOS, Luana Graziela da Cunha; FRANCISCO, Marcos Vinicius. Faces da precarização do trabalho docente no Brasil: um olhar sobre as recomendações do Banco Mundial a partir do documento “Um ajuste justo”. Revista Tempos e Espaços em Educação, São Cristóvão, v. 17, n. 36, p. 1-14, 2024. DOI: 10.20952/revtee.v17i36.19943. Disponível em: https://periodicos.ufs.br/revtee/article/view/19943. Acesso em: 20 jul. 2025.
CASTRO, Pedro Henrique Zubcich Caiado de; BAPTISTA, Guilherme Gonçalves. Didática multicultural e educação física: entre a escola e a formação inicial. Revista Ibero-Americana de Estudos em Educação, Araraquara, v. 17, n. 1, p. 557-575, 2022. DOI: https://doi.org/10.21723/riaee.v17i1.14432. Disponível em: https://periodicos.fclar.unesp.br/iberoamericana/article/view/14432. Acesso em: 25 out. 2024.
CASTRO, Pedro Henrique Zubcich Caiado de; CRUZ, Giseli Barreto da. Formação inicial em Educação Física: O que pensam e fazem professores formadores? Revista Ibero-Americana de Estudos em Educação, Araraquara, v. 19, n. 00, p. 1-24, 2024. DOI: https://doi.org/10.21723/riaee.v19i00.18075. Disponível em: https://periodicos.fclar.unesp.br/iberoamericana/article/view/18075. Acesso em: 25 out. 2024.
CASTRO, Pedro Henrique Zubcich de; SILVA, Alan Camargo; CRUZ, Giseli Barreto da. Formação docente em Educação Física: entre o “currículo escrito” e o “currículo vivo”: Teacher training in Physical Education: between the “written curriculum” and the “living curriculum”. Revista Cocar, Belém, [S. l.], v. 21, n. 39, p. 1-21, 2024. Disponível em: https://periodicos.uepa.br/index.php/cocar/article/view/8759. Acesso em: 17 abr. 2025.
CRUZ, Giseli Barreto da; BATALHA, Cecília Silvano; MARCEL, Jules; CASTRO, Pedro Henrique Zubcich Caiado de. Didática na formação inicial de professores: concepções e práticas de professores formadores na visão de estudantes. Revista Internacional de Formação de Professores, Itapetininga, v. 3, n. 1, p. 3-17, 2018. Disponível em: https://periodicoscientificos.itp.ifsp.edu.br/index.php/rifp/article/view/675. Acesso em: 17 abr. 2025.
CRUZ, Giseli Barreto da; CASTRO, Pedro Henrique Zubcich Caiado de. A didática e a formação do professor de Educação Física: uma análise a partir da avaliação de alunos concluintes. Pró-posições, Campinas, v. 30, p. 1-25, 2019. DOI: https://doi.org/10.1590/1980-6248-2016-0106. Disponível em: https://www.scielo.br/j/pp/a/kJrVmZBcG7XtSWpB4hxqHps. Acesso em: 25 out. 2024.
CRUZ JUNIOR, Gilson; CAPARROZ, Francisco Eduardo. A juventude rumo à docência: considerações acerca da formação profissional em educação física. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, Florianópolis, v. 35, n. 1, p. 175-190, 2013. DOI: https://doi.org/10.1590/S0101-32892013000100012. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbce/a/9Lsv4DBxhNMGVQfhrx3M78K/. Acesso em: 14 ago. 2025.
FERRAZ, Osvaldo Luiz; CORREIA, Walter Roberto. Teorias curriculares, perspectivas teóricas em educação física escolar e implicações para a formação docente. Revista Brasileira de Educação Física e Esporte, São Paulo, v. 26, n. 3, p. 531-540, 2012. Disponível em: http://educa.fcc.org.br/pdf/rbefe/v26n03/v26n03a18.pdf. Acesso em: 14 ago. 2025.
FERREIRA, Janaína da Silva; SOUZA NETO, Samuel de; BATISTA, Paula Maria Fazendeiro. Desenvolvimento do conhecimento profissional docente no seio de práticas colaborativas: um estudo no contexto de um programa de formação de professores. Movimento, Porto Alegre, v. 28, p. 1-20, 2022. DOI: https://doi.org/10.22456/1982-8918.127534. Disponível em: https://seer.ufrgs.br/index.php/Movimento/article/view/127534. Acesso em: 14 ago. 2025.
FREIRE, Paulo. Pedagogia da autonomia: saberes necessários à prática educativa. São Paulo: Paz e Terra, 1996.
GARIGLIO, José Ângelo. O papel da formação inicial no processo de constituição da identidade profissional de professores de educação física. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, Florianópolis, v. 32, n. 2-4, p. 173-193, 2010. DOI: 10.1590/S0101-32892010000200002. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbce/a/gZC77YdwftZKqZWRFKsXT9n/. Acesso em: 14 ago. 2025.
GARIGLIO, José Ângelo. Desenvolvimento profissional de professores de Educação Física iniciantes: continuidades/descontinuidades entre a formação inicial e a iniciação à docência. Pró-Posições, Campinas, v. 32, p. 1-26, 2021. DOI: https://doi.org/10.1590/1980-6248-2018-0087. Disponível em: https://www.scielo.br/j/pp/a/BFNKTnyNT6S8fJ3Yfm7GwqS/. Acesso em: 14 ago. 2025.
HILDEBRANDT-STRAMANN, Reiner; OLIVEIRA, Amauri Aparecido Bássoli de; HATJE, Marli; PALM, Luciana Erina. A formação do professor de educação física: da didática das disciplinas ao conhecimento do ensino. Movimento, Porto Alegre, v. 27, p. 1-18, 2021. DOI: https://doi.org/10.22456/1982-8918.106849. Disponível em: https://www.scielo.br/j/mov/a/39DZwNV6FHfCn5gFvGW9svt/. Acesso em: 14 ago. 2025.
LACERDA, Cristiane Guimarães de; COSTA, Martha Benevides da. Educação física na educação infantil e o currículo da formação inicial. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, Florianópolis, v. 34, n. 2, p. 327-345, 2012. Disponível em: http://revista.cbce.org.br/index.php/RBCE/article/view/697. Acesso em: 14 ago. 2025.
LIBÂNEO, José Carlos; PIMENTA, Selma Garrido. Formação de profissionais da educação: visão crítica e perspectiva de mudança. Educação & Sociedade, Campinas, v. 20, n. 68, p. 239–277, dez. 1999. DOI: https://doi.org/10.1590/S0101-73301999000300013. Disponível em: https://www.scielo.br/j/es/a/GVJNtv6QYmQY7WFv85SdyWy. Acesso em: 19 jul. 2025.
MARCON, Daniel; GRAÇA, Amândio Braga dos Santos; NASCIMENTO, Juarez Vieira do. Estruturantes da base de conhecimentos para o ensino de estudantes-professores de Educação Física. Motriz: Revista de Educação Física, Rio Claro, v. 16, n. 3, p. 776-787, 2010. DOI: http://dx.doi.org/10.5016/1980-6574.2010v16n3p776. Disponível em: https://doi.org/10.5016/1980-6574.2010v16n3p776. Acesso em: 14 mai. 2024.
MARCON, Daniel; GRAÇA, Amândio Braga dos Santos; NASCIMENTO, Juarez Vieira do. Reinterpretação da estrutura teórico-conceitual do conhecimento pedagógico do conteúdo. Revista Brasileira de Educação Física e Esporte, São Paulo, v. 25, n. 2, p. 323-339, 2011a. Disponível em: https://busqueda.bvsalud.org/portal/resource/pt/lil-594472. Acesso em: 14 mai. 2024.
MARCON, Daniel; GRAÇA, Amândio Braga dos Santos; NASCIMENTO, Juarez Vieira do. Critérios para a implementação de práticas pedagógicas na formação inicial em educação física e implicações no conhecimento pedagógico do conteúdo dos futuros professores. Revista Brasileira de Educação Física e Esporte, São Paulo, v. 25, n. 3, p. 497-511, 2011b. DOI: https://doi.org/10.1590/S1807-55092011000300013. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbefe/a/3sbCCjxprrqfz7cBLFXydhq/#. Acesso em: 25 out. 2024.
MARCON, Daniel; GRACA, Amândio Braga dos Santos; NASCIMENTO, Juarez Vieira do. O conhecimento do contexto na formação inicial em Educação Física. Revista Brasileira de Educação Física e Esporte, São Paulo, v. 27, n. 4, p. 633-645, 2013. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbefe/a/x5K3PCbxK7yP9dj4Sz4hFdq/?lang=pt#. Acesso em: 14 maio 2024.
MARTINY, Luis Eugênio; GOMES-DA-SILVA, Pierre Normando. A transposição didática na Educação Física escolar: a reflexão na prática pedagógica dos professores em formação inicial no estágio supervisionado. Revista da Educação Física/UEM, Maringá, v. 25, n. 1, p. 81-94, 2014. DOI: https://doi.org/10.4025/reveducfis.v25i1.20885. Disponível em: https://www.scielo.br/j/refuem/a/rr8CT9qDtQsHz5wCtrVBgzd/. Acesso em: 14 ago. 2025.
METZNER, Andreia Cristina. Proposta didática para o curso de licenciatura em educação física: aprendizagem baseada em casos. Educação e Pesquisa, São Paulo, [S. l.], v. 40, n. 3, p. 637-650, 2014. DOI: 10.1590/s1517-97022014091464. Disponível em: https://revistas.usp.br/ep/article/view/86266. Acesso em: 14 ago. 2025.
MIZUKAMI, Maria da Graça Nicoletti. Aprendizagem da docência: algumas contribuições de L. S. Shulman. Educação, Santa Maria, v. 29, n. 2, p. 33-49, 2004. Disponível em: https://periodicos.ufsm.br/reveducacao/article/view/3838. Acesso em: 27 out. 2024.
NEIRA, Marcos Garcia. Educação Física. São Paulo: Blucher, 2011.
NEWMAN, Mark; GOUGH, David. Systematic reviews in educational research: Methodology, perspectives and application. In: ZAWACKI-RICHTER, O.; KERRES, M.; BEDENLIER, S.; BOND, M.; BUNTINS, K. (ed.). Systematic Reviews in Educational Research. Wiesbaden, Springer. 2020. p. 3-22.
OLIVEIRA, Marcus Aurélio Taborda de. Aprendendo a ser professor: memórias de formação. Cadernos de Formação RBCE, Florianópolis, v. 10, n. 1, p. 9-20, 2019. Disponível em: http://www.rbce.cbce.org.br/index.php/cadernos/article/view/2356. Acesso em: 27 out. 2024.
PAIVA, Heres Faria Ferreira Becker; BOTH, Jorge; SOUZA, Vânia de Fátima Matias de; ANVERSA, Ana Luíza Barbosa; KRAVCHYCHYN, Claudio. Licenciatura em educação física e a realidade da educação básica: a percepção de futuros professores. Journal of Physical Education, Maringá, v. 32, p. 1-13, 2021. DOI: 10.4025/JPHYSEDUC.V32I1.3240. Disponível em: https://www.scielo.br/j/jpe/a/m9pMWb9h8HhKnJDZ6f8P9ZK/. Acesso em: 14 ago. 2025.
ROMANOWSKI, Joana Paulin; ENS, Romilda Teodora. As pesquisas denominadas do tipo “estado da arte” em educação. Revista Diálogo Educacional, Curitiba, v. 6, n. 19, p. p. 37–50, 2006. Disponível em: https://periodicos.pucpr.br/dialogoeducacional/article/view/24176. Acesso em: 15 jul. 2025.
SHULMAN, Lee. Those who understand: knowledge growth in teaching. Educational Researcher, New York, v. 15, n. 2, p. 4-14, 1986. Disponível em: https://www.wcu.edu/webfiles/pdfs/shulman.pdf. Acesso em: 30 jul. 2024.
SHULMAN, Lee. Knowledge and teaching: foundations of the new reform. Harvard Educational Review, Cambridge, v. 57, n. 1, p. 1-22, 1987. Disponível em: https://people.ucsc.edu/~ktellez/shulman.pdf. Acesso em: 14 mai. 2024.
SILVA, Bruno Vasconcellos; CAPARROZ, Francisco Eduardo; ALMEIDA, Ueberson Ribeiro. A produção de imaginários sociais sobre a escola e seus efeitos na formação inicial de professores de educação física. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, Florianópolis, v. 33, n. 1, p. 51-67, 2011. Disponível em: https://www.scielo.br/j/rbce/a/V9BxsNcrDRsmQqzjVtfmB4f/. Acesso em: 14 ago. 2025.
SILVA, Sheila Aparecida Pereira dos Santos; IAOCHITE, Roberto Tadeu; AZZI, Roberta Gurgel. Crenças de autoeficácia de licenciandos em educação física. Motriz: Revista de Educação Física, Rio Claro, v. 16, n. 4, p. 942-949, 2010. Disponível em: https://doi.org/10.5016/1980-6574.2010v16n4p942. Acesso em: 14 ago. 2025.
Descàrregues
Publicades
Com citar
Número
Secció
Llicència
Drets d'autor (c) 2025 Revista Internacional de Formação de Professores

Aquesta obra està sota una llicència internacional Creative Commons Reconeixement-NoComercial-CompartirIgual 4.0.